प्रा. हेमंत सुधाकर सामंत
तापसी पन्नूने स्त्री-पुरुष कलाकारांमधील (Bollywood) मोबदल्यातील असमानतेवर लक्ष वेधले आहे. ती म्हणाली की, जास्त पैसे मागणाऱ्या महिला कलाकारांना वेगळ्या नजरेने पाहिले जाते, तर पुरुष अभिनेत्याने फी वाढवली तर ते यशाचे लक्षण मानले जाते. माझ्याबरोबर सुरुवात केलेले पुरुष कलाकार माझ्यापेक्षा ३ ते ५ पट जास्त कमावतात. आणि जसजसे आपण उच्च स्टार श्रेणीत जातो तसतसे हे अंतर वाढतच जाते.”
अलीकडेच तापसी विनील मॅथ्यूच्या “हसीन दिलरुबा”मध्ये विक्रांत मॅसी आणि हर्षवर्धन राणे यांच्यासोबत दिसली होती. तिने एका महिलेची भूमिका केली आहे जी तिच्या पतीचा सिलेंडरच्या स्फोटात मृत्यू झाल्यानंतर मुख्य संशयित बनते. थेट नेटफ्लिक्सवर आलेल्या या चित्रपटाला संमिश्र प्रतिसाद मिळाला आहे. तिने उठवलेला प्रश्न हा केवळ बॉलीवूडलाच लागू आहे असे नाही तर हॉलीवूड येथेही ही बाब प्रकर्षाने जाणवते.
प्रियांका चोप्रा जोनासने हॉलीवूडमध्ये “बेवॉच”, “इजंट इट रोमँटिक” आणि “द मॅट्रिक्स रिझर्क्शन्स” सारख्या चित्रपटांसह प्रवेश केला आहे. ती म्हणाली, “आगामी प्राइम व्हिडिओ मालिका “सिटाडेल” ही पहिलीच वेळ आहे जेव्हा तिचा मेहनताना तिच्यासोबतच्या कलावंता एवढाच आहे. ही साय-फाय मालिका रुसो ब्रदर्सने सह-निर्मित केली आहे. तिने बीबीसीच्या १०० महिलांच्या मुलाखतीदरम्यान स्पष्ट केले होते की, “बॉलिवुडमध्ये मला कधीही समानता आढळली नाही. मला कायम माझ्या पुरुष सहकलाकाराच्या तुलनेत १० टक्के मेहनताना मिळाला आहे. इन्स्टाईल मासिकाला दिलेल्या मुलाखतीत प्रियांका चोप्राने भारतीय आणि अमेरिकन चित्रपट उद्योगातील पुरुष कलाकार आणि महिला कलाकारांच्या मानधनातील आश्चर्यकारक फरकाबद्दल सांगितले. “मला दरवर्षी ते जाणवते, विशेषत: जेव्हा तुम्ही खरोखरच मोठ्या अभिनेत्यांसोबत चित्रपट करत असाल, मग ते भारतात असो किंवा अमेरिकेत. जर एखाद्या अभिनेत्याला १०० रुपये मिळत असतील, तर महिला कलावंत यांना जास्तीत जास्त ८ रुपये द्यायचे असे बोलणे सुरू होईल. अंतर इतके आहे की आश्चर्यकारकपणे, आम्ही त्याबद्दल बोलू शकत नाही, तर भारतात या समस्येवर लक्ष केंद्रित केले जात नाही. हे दोन्ही देशांमध्ये घडते, इतकेच आहे की, ते इतर गोष्टींमागे लपलेले आहे, अमेरिकेत प्रत्येकजण उत्तरदायी असल्याची काळजी घेतो, परंतु तरीही ते तसे करतात.”
गेल्या वर्षी जेद्दाह, सौदी अरेबिया येथे सोनम कपूरने “रेड सी इंटरनॅशनल फिल्म फेस्टिव्हल” दरम्यान “विमेन इन सिनेमा” रेड कार्पेटवर हजेरी लावली. तेव्हा ती सिने इंडस्ट्रीमध्ये अस्तित्वात मोबदल्याच्या तफावतीच्या विरोधात बोलली. आलिया भट्ट आणि दीपिका पदुकोण सारख्या तिच्या समकालीनांनीही याबाबत माध्यमात वक्तव्य केले आहे. बॉलीवूड स्टार कतरिना कैफनेही भारतीय चित्रपट उद्योगात असणार्‍या मोबदल्याच्या तफावतीच्या सततच्या समस्येकडे लक्ष वेधले. तिने तिच्या दोन दशकांच्या कारकिर्दीवर विचार करताना, तिने पुरुष आणि महिला कलाकारांसाठी वेतन समानता प्राप्त करण्याच्या दिशेने लक्षणीय प्रगती नसल्याबद्दल चिंता व्यक्त केली. सोनम कपूर ‘कॉफी विथ करण’ या विषयावर बोलली होती, “मला वाटतं, महिला म्हणून, कलाकार म्हणून, आम्हाला समान हक्क मिळण्याची वेळ आली आहे.”
दीपिका पदुकोण नेहमीच आर्थिक असमानतेबद्दल बोलते. तिने संजय लीला भन्साळीचा चित्रपट “बैजू बावरा” नाकारला कारण तिने तिचा पती रणवीरच्या प्रमाणेच फी मागितली होती. ती एकदा एका मुलाखतीत म्हणाली होती, “मला माझा ट्रॅक रेकॉर्ड आणि माझी किंमत काय आहे हे माहित आहे. मला हे अन्यायकारक वाटले. मला वाटत नाही की मी एका चित्रपटाचा एक भाग आहे, समान सर्जनशील योगदान दिले आहे किंवा चित्रपटासाठी समान मूल्य आणले आहे परंतु कमी मोबदला आहे हे मला कळते.”
तापसी पन्नूने एका मुलाखतीत सांगितले की, जर एखाद्या पुरुष अभिनेत्याने ठराविक रक्कम मागितली तर त्याचे बाजारमूल्य वाढले आहे असे मानले जाते आणि जर महिला अभिनेत्याने असे केले तर तिला बोल लावले जातात. त्या पदावर असलेल्या माणसाने एवढी रक्कम मागितली असती, तर लोक म्हणाले असते, ‘इसकी बाजार खराब गई है’. त्या माणसाने आयुष्यात खरोखरच मोठे यश मिळवले आहे. कारण ती मागत असलेली स्त्री तिला ‘खूप मागणी करणारी’ असे म्हणतात. हे नेहमीच असेच असते.”
बरखा दत्तच्या “वी द वुमन”साठी दिलेल्या मुलाखतीत, कतरिना कैफ म्हणाली, “माझा युक्तिवाद हा आहे की, माझ्या जवळच्या अनेक निर्मात्यांशी मी चर्चा केली आहे आणि ज्यांच्यासोबत काम केले आहे, त्यांना मी म्हणाले ‘तुम्ही स्त्री-प्रधान चित्रपट द्या-कदाचित एक किंवा दोन महिला लीडसह-तुम्ही जेवढे बजेट सांगत आहात ते एका स्त्री चित्रपटाला द्या आणि मग काय होते ते पहा.’”
इकॉनॉमिक टाईम्सला दिलेल्या मुलाखतीत, अनुष्का शर्माने या समस्येवर लक्ष वेधले ती म्हणाली, “माझ्यासारख्या उंचीचा अभिनेता असेल तर त्याला माझ्यापेक्षा जास्त मानधन दिले जाईल कारण तो पुरुष आहे. पुरुष त्यांना पाहिजे त्या वयापर्यंत काम करू शकतात, परंतु स्त्रिया तरुण आणि चलती असेपर्यंतच काम करू शकतात. तुम्ही आउटडोअर शूटवर असाल तर तुम्हाला माहीत आहे की त्या व्यक्तीला तुमच्यापेक्षा चांगली खोली मिळणार आहे. असे का?”
कंगना रानावतने एकदा एनडीटीव्हीला सांगितले होते, “माझ्या पुरुष समकक्षांना तिप्पट रक्कम दिली जाते. चित्रपटाच्या यशाची खात्री कोणीच देऊ शकत नाही मग असा भेदभाव का? मी चित्रपटात एकही सीन किंवा आयटम साँग करत नाही. मी फक्त माझ्यासाठीच बोलू शकते आणि मी ठराविक रकमेचा हट्ट धरते, परंतु तरीही मला असे वाटते की मला फार कमी रक्कम मिळते.”
पीटीआयशी संभाषण करताना, अदिती राव हैदरीने सांगितले की, “मला खरोखरच समजत नाही की आम्हाला पुरुष कलाकारांपेक्षा कमी मानधन का दिले जाते कारण आम्ही समान प्रयत्न केले आणि अलीकडील काळाने हे दाखवून दिले आहे की, अभिनेत्री हिट चित्रपट देऊ शकतात. अभिनेत्यांना जेवढे मानधन मिळते तेवढेच आम्हीही मिळवण्यास पात्र आहोत.”
गार्डियनला दिलेल्या मुलाखतीत, करिना कपूर या विषमतेबद्दल बोलली होती, “काही वर्षांपूर्वी, कोणीही स्त्री किंवा पुरुषाला चित्रपटात समान मोबदला मिळण्याबद्दल बोलत नव्हते. आता आपल्यापैकी बरेचजण याबद्दल खूप बोलत आहेत. मला काय हवे आहे ते मी अगदी स्पष्टपणे सांगते आणि मला वाटते की प्रत्येकाला आदर दिला पाहिजे. हे माझे म्हणणे मागणी करण्याबद्दल नाही, ते स्त्रियांबद्दल आदर बाळगण्याबद्दल आहे. आणि मला वाटते की गोष्टी बदलत आहेत.”
अनेक महिला-केंद्रित चित्रपट केलेल्या विद्या बालनने एका मुलाखतीत विद्यमान तफावत आणि भविष्याबद्दल सांगितले. “बॉलिवूडमध्ये स्त्री-पुरुषांच्या रक्कमेत मोठी तफावत आहे. पण मला खात्री आहे की, कालांतराने ही दरी कमी होईल. ही दरी भरून काढण्यासाठी आम्ही नक्कीच लढू.”
हॉलीवूड स्टार्समधील मोबदल्यातील अंतर तपासण्यासाठी जॉन एस हेवूड, मारिया नॅवारो पानियागुआ यांनी आयएमडीबी , बॉक्स ऑफिस मोजो यासह विविध स्रोतांचा वापर करून २६७ वेगवेगळ्या स्टार्ससह १३४४ चित्रपटांचे परीक्षण केले. त्यात हॉलीवूडमधील ३८ टक्के कलाकारांची छाननी करण्यात आली. जेव्हा त्यांनी या चित्रपटांसाठी कलाकारांना किती मोबदला दिला जातो याची तुलना केली, तेव्हा त्यांना आढळले की महिला कलाकारांनी प्रति चित्रपट सरासरी २२ लाख अमेरिकन डॉलर कमी कमावले, ते पुरुषांपेक्षा ५६ टक्के कमी आहेत. परंतु अभिनेत्याचे मानधन ठरवणाऱ्या असंख्य कलाकारांच्या मागील चित्रपटांचे आर्थिक यश, चित्रपटाचा प्रकार आणि अभिनेत्याची लोकप्रियता (सोशल मीडिया फॉलोअर्स सारख्या गोष्टींवर आधारित) यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी शूटिंगमध्ये घालवलेल्या वेळेत (दुसऱ्या शब्दात काम करताना), सध्याच्या चित्रपटाच्या नफ्यासाठी, त्याच्या निर्मिती बजेटसाठी, तसेच इतर चित्रपट आणि अभिनेत्याच्या वैशिष्ट्यांवरही अभ्यास केला. एका संशोधनामध्ये सॉफ्टवेअर कामगारांमध्ये २० टक्के स्त्री-पुरुष कलाकारांमधील मोबदल्यात असमानता आढळली आहे. इतर संशोधनात असे आढळून आले आहे की महिला डॉक्टर त्यांच्या इतर समान पुरुष समकक्षांपेक्षा सुमारे २० टक्के कमी कमावतात. उच्च व्यावसायिक अधिकाऱ्यांचा विचार केला तर, स्त्रिया पुरुषांपेक्षा ४५ टक्के कमी कमावतात. जेनिफर लॉरेन्स ही जगातील सर्वाधिक मानधन घेणाऱ्या अभिनेत्रींपैकी एक आहे — आणि तरीही तिला तिच्या पुरुष सह-कलाकारांपेक्षा लाखो डॉलर्स कमी मानधन दिले जाते. ३२ वर्षीय लॉरेन्सने डिसेंबर २०२१ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या नेट्फ्लिक्सच्या स्टार-स्टडेड डिस्टोपियन चित्रपट “डोंट लुक अप” साठी लिओनार्डो डिकॅप्रिओपेक्षा ५० लाख डॉलर कमी कमावले असे कळते. “ऑल द मनी इन द वर्ल्ड” मधील भूमिकेसाठी मिशेल विल्यम्सला मार्क वाहल्बर्गपेक्षा आठ पट कमी रक्कम मिळाली. एका ऑस्कर-विजेत्या अभिनेत्रीने व्होगला दिलेल्या एका मुलाखतीत हॉलीवूडच्या या तफावतीची निंदा करताना म्हंटले, ”मला कितीही फरक पडत नाही पण हे कळते की, मला माझ्या योनीमुळे पुरुष कलावंतांइतके पैसे मिळणार नाहीत?”
मोबदल्यातील अंतराची कारणे याबाबत मुख्य स्पष्टीकरणानुसार पुरुष आणि महिला कलाकार कोणत्या प्रकारच्या चित्रपटांमध्ये गुंतलेले असतात ते पाहण्यात आले. “ॲक्शन फिल्म्स” हा बॉक्स ऑफिसवर सर्वात लोकप्रिय प्रकार आहे, किशोरवयीन मुलांकडून जोरदार मागणी असल्यामुळे, ज्यात पुरुष जास्त प्रमाणात स्टंट ॲक्शन करण्याची शक्यता असते त्यामुळे त्यांना जास्त वेतन मिळते तसेच ॲक्शन सिक्वेल तयार होतात, जे एकूण मोबदल्यातील अंतर वाढवतात. कलावंताच्या वर्षांच्या अनुभवाचा मोबदल्यातील अंतरावर कसा प्रभाव पडतो हे तपासले, तेव्हा त्यांना असे आढळले की ही तफावत वर्षानुवर्षांच्या अनुभवाने कमी होत जाते. प्रेक्षक महिला कलाकारांच्या सौंदर्य आणि वावराला पुरुषांपेक्षा जास्त महत्त्व देतात त्यामुळे पन्नाशीपुढच्या वयाच्या महिला कलाकारांसाठी ही समस्या अधिक बनते.
भारतीय चित्रपट उद्योगात मानधन तफावत लक्षणीयरीत्या जास्त असल्याचे दिसून येते. २०१७ मध्ये, सर्वाधिक मानधन घेणाऱ्या पुरुष आणि महिला कलाकारांच्या तुलनेत महिला कलाकार पुरुष कलाकारांच्या तुलनेत ३८ टक्के कमावतात असे अहवाल असले तरी सत्य काय आहे ते आपण पाहूया.
“टायगर ३” चित्रपट मेहनताना – सलमान खान १०० कोटी : कतरिना कैफ १० कोटी
“जवान” चित्रपट मेहनताना – शाहरुख खान १०० कोटी : नयनतारा १० कोटी
“पठाण” चित्रपट मेहनताना – शाहरुख खान १०० कोटी : दीपिका पदुकोण १५ कोटी
“सत्यप्रेम की कथा” चित्रपट मेहनताना – कार्तिक आर्यन २५ कोटी : कियारा आडवाणी ४ कोटी
“तू झूटी मै मक्कार ” चित्रपट मेहनताना – रणविर कपूर ३० कोटी : श्रद्धा कपूर ७ कोटी
“रॉकी और रानी की प्रेम कहानी” चित्रपट मेहनताना – रणविर सिंग २५ कोटी : आलिया भट्ट १० कोटी
“आदिपुरुष” चित्रपट मेहनताना – प्रभास १५० कोटी : क्रीती सनोन ३ कोटी
या विसंगतीसाठी दिलेले एक कारण म्हणजे बॉक्स ऑफिस. पुरुष लीड असलेले चित्रपट बॉक्स ऑफिसवर जे कमावतात, त्या तुलनेत महिला लीड असलेले चित्रपट बॉलिवूडमध्ये एक चतुर्थांशपेक्षा कमी कमावतात.
रवीना टंडनने व्यक्त केले की, “पुरुष आणि महिला कलाकारांमधील मानधनातील तफावत मला स्पष्टपणे दिसून येत होती. पुरुष कलाकारांनी एकाच चित्रपटातून भरघोस कमाई केली असताना, माझ्यासारख्या अभिनेत्रींना त्यांच्यासारख्या कमाईची जुळवाजुळव करण्यासाठी १५ ते २० चित्रपटामध्ये काम करावे लागले.”
एका पत्रकाराने आमिरला विचारले की बॉलीवूड अभिनेत्रींना बॉलीवूड कलाकारांसारखे मानधन का मिळत नाही ? आमिरने उत्तर दिले, “बघा, चित्रपटांमध्ये वस्तुस्थिती अशी आहे की तुमचे मानधन थिएटर भरण्याच्या तुमच्या क्षमतेशी जोडलेले असते. हो, नायिका खूप मेहनत करतात, पण तसेच कॅमेरामनही करतात. तसे तर सेटवरचे स्पॉट बॉईजपण करतात. या सर्वांना समान मोबदला मिळाला पाहिजे. इथे प्रत्येकजण कठोर परिश्रम करतो.” पत्रकारांनी मग त्याला विचारले की, तो नायिकेची तुलना स्पॉट बॉईजशी करत आहे का? तेव्हा तो म्हणाला, “नाही, मी नायिका आणि स्पॉट बॉईज आणि माझी तुलना करत आहे. मी म्हणतो की आपण सर्वजण कठोर परिश्रम करत आहोत. मी खूप मेहनत करत आहे, तसाच एक स्पॉट बॉयही करतो आहे. त्याला माझ्यापेक्षा वेगळे पैसे का दिले जातात?”
पुढे, तो पुढे म्हणाला, “तो पुरुष किंवा स्त्री आहे म्हणून नाही. तुम्ही तिथला मुद्दा गोंधळात टाकत आहात. तुम्हाला सिनेमात वेगळे पैसे का दिले जातात याचे कारण म्हणजे बाजारातील शक्तींना हे समजते की तुम्ही चित्रपटात इतका पैसा परत आणू शकता. तर, जर मला रु. १० दिले, कारण मी ते पैसे आणि बरेच काही परत आणू शकतो. जर एखादी नायिका माझ्यापेक्षा जास्त पैसे आणू शकली तर तिला माझ्यापेक्षा १०१ टक्के जास्त पैसे दिले जातील. तिला माझ्यापेक्षा जास्त मोबदला मिळेल याची खात्री मार्केट फोर्स करतील. त्यामुळे, लोकांना खेचण्याची तुमची क्षमता हे ठरवते आहे.”
एका सिने पत्रकाराने याबाबत सांगितले की, “पारदर्शकता हा एक उपाय असू शकतो – जर करार सार्वजनिक केले गेले तर हे अंतर कमी करू शकेल. खूप फरक आहे हे माहित असूनही, महिला कलाकारांना यासाठी अधिक प्रयत्न करण्यास प्रोत्साहित केले पाहिजे.”
